Światowa polityka energetyczna zmienia się dynamicznie od wielu lat, a zmiany te dostrzec można zarówno na poziomie lokalnym, jak i globalnym. Kierunek zmian najbardziej widoczny jest w zwiększonym zainteresowaniu odnawialnymi źródłami energii (OZE). Jednym z kluczowych aspektów związanych z OZE jest ich innowacyjność, która dostrzegana jest w zróżnicowanych technologiach produkcji energii, zmianach na rynku energii oraz zmianach w odbiornikach energii elektrycznej. Innowacyjność technologiczna wpływa bardzo znacząco na odbiorców końcowych. Niniejszy artykuł poświęcony jest wpływowi rozproszonej energetyki odnawialnej na innowacyjność gospodarki. Nowoczesna energetyka, jak można to zauważyć na przykładzie krajów najbardziej rozwiniętych, nie jest już częścią scentralizowanej gospodarki. Energetyka oparta na technologii smart-grid, staje się integralną częścią gospodarki na poziomie gminnym, a różnorodność zasobów energii pierwotnej w każdej jednostce samorządu terytorialnego tylko wymusza innowacyjność w wytwarzaniu energii elektrycznej.
Innowacyjności w OZE
Innowacyjność gospodarki, najogólniej rzecz ujmując, to skuteczne wdrożenie do rzeczywistości gospodarczej nowości. Innowacją jest zarówno opracowanie nowego produktu finalnego, jak i wprowadzenie do biznesu nowych rozwiązań służących usprawnieniu organizacji przedsiębiorstwa, udoskonaleniu technologii produkcji, wzmocnieniu strategii marketingowej, ulepszeniu komunikacji z klientami czy zwiększeniu efektywności procesów zaopatrzeniowych [Oslo M., 2005]. Według Michała Kicińskiego: „Bycie innowacyjnym nie jest sztuką samą w sobie. (…) „Inaczej” musi oznaczać „lepiej”. Czasem w pogoni za innowacyjnością zapomina się o tym oczywistym fakcie” [Kiciński M., Warszawa 2013].
Same innowacje mogą zapewnić korzyści nie tylko firmom prywatnym, ale także administracji publicznej, uczelniom, a przede wszystkim lokalnym społecznościom, które wielokrotnie są głównymi beneficjentami innowacji. Innowacje same w sobie wkraczają do gospodarki głownie przez przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa najczęściej szukając innowacyjności, współpracują z uczelniami lub rozwijają własne działy badawcze. Często też, w rolę przedsiębiorców wprowadzających innowacje wchodzą sami naukowcy.
W przypadku małoskalowej energetyki odnawialnej, najczęstsza droga do innowacji prowadzi od miłośników i pasjonatów danej technologii, którzy realizując swoje pomysły poszukują wsparcia merytorycznego i naukowego, trafiają na swojej drodze na naukowców specjalizujących się w danej technologii. Odwrotnie jest w przypadku zawodowej energetyki odnawialnej, gdzie najczęściej za innowacje odpowiadają działy badawcze dużych firm danego sektora, które współpracują z wybranymi jednostkami naukowymi.
Polityka energetyczna
Światowy sektor energetyczny znajduje się obecnie w okresie znacznych zmian. Gwałtowny wzrost zapotrzebowania na energię w krajach rozwijających się, jest kluczowym czynnikiem wpływającym na rynek energii. Rozwój nowych technologii wpłynął na zwiększenie efektywności we wprowadzaniu nowych rozwiązań w różnych sektorach energetyki, w szczególności w sektorze odnawialnych źródeł energii. Jak wynika z rysunku 1, największy wzrost produkowanej energii od 1995 roku, można było zaobserwować w dynamicznie rozwijającej się Azji.
Rys. 1. Światowa produkcja energii.
Źródło: opracowanie własne na podstawie – EU Energy in figures 2015.
Porównując dane dotyczące produkcji energii, warto odnotować dynamiczny wzrost produkcji energii elektrycznej z OZE (rysunek 2).
Rys. 2. Światowe źródła energii.
Źródło: opracowanie własne na podstawie – EU Energy in figures 2015.
Porównując już samą Europę i jej produkcje energii elektrycznej w danej technologii należy zauważyć, że każdy kraj w Europie posiada miks energetyczny dostosowany do swoich zasobów energii oraz sytuacji makroekonomicznej (rysunek 3). Również, należy zauważyć, że wszystkie kraje europejskie rozwijają w swoich narodowych miksach energetycznych technologie OZE, przy czym wartym podkreślenie jest to, że polski miks na tle całej Europy wygląda bardzo ubogo i jednolicie, a Polska energetyka zawodowa oparta jest na węglu.
Rys. 3. Europejskie źródła energii elektrycznej w 2015 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych – Eurostat.
Porównując dane o produkcji energii elektrycznej z 2014 i 2015 roku (rys. 4 i 5), zauważyć można, że ponad 83% polskiej energii elektrycznej pochodzi od bezpośredniego spalania węgla. Dodatkowo należy być świadomym, że większość elektrowni przemysłowych opalana jest także węglem, a energia elektryczna tam powstała wykorzystywana jest tam na potrzeby zakładu przemysłowego, przy którym się znajduje.
Rys. 4. Produkcja energii elektrycznej w 2014 i 2015 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych – Miesięczne raporty z funkcjonowania Krajowego Systemu Elektroenergetycznego i Rynku Bilansującego (Dane operatywne).
Rys. 5. Struktura produkcji energii elektrycznej w 2014 (a) i 2015 (b) r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych – Miesięczne raporty z funkcjonowania Krajowego Systemu Elektroenergetycznego i Rynku Bilansującego (Dane operatywne).
Analizując sam sektor OZE w naszym kraju, należy zauważyć że od roku 2012 nastąpiła duża zmiana w ilości wytworzonej energii elektrycznej, powstałej w procesie współspalania. Spadek ilości wyprodukowanej energii w procesie współspalania, spowodował wzrost energii wytworzonej przez energetykę wiatrową, która stała się dominującą technologią OZE w Polsce. Na taki stan rzeczy złożyła się zapaść na rynku zielonych certyfikatów oraz znaczące zwiększenie się ilości zainstalowanych nowych turbin wiatrowych. Ilość energii elektrycznej wytworzonej z OZE w latach 2005 – 2016 przedstawia rysunek 6.
Rys. 6. Ilość energii elektrycznej wytworzonej z OZE w latach 2005 – 2016, potwierdzonej świadectwami pochodzenia, wydanymi do dnia 31.03.2016 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych – Ilość energii elektrycznej wytworzonej z OZE w latach 2005-2016 potwierdzonej wydanymi świadectwami pochodzenia.
Analizując rysunek 7 przedstawiający moc zainstalowaną w technologiach OZE należy stwierdzić że technologie wiatrowe to prawie 70% mocy zainstalowanej w OZE w Polsce. Należy też mieć na uwadze że porównanie sumarycznej moc zainstalowanej w OZE i technologiach konwencjonalnych nie jest właściwe z podstawowego powodu, znaczące w naszym miksie energetycznym technologie OZE, jak energia wiatrowa czy słoneczna, wytwarzają energie elektryczną tylko wtedy kiedy są ku temu korzystne warunki atmosferyczne, takie jak prędkość wiatru powyżej 4 m/s dla turbin wiatrowych oraz promieniowanie słoneczne dla paneli fotowoltaicznych.
Rys. 7. Moc zainstalowana [MW], wg stanu na 31.03.2016 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych – Ilość energii elektrycznej wytworzonej z OZE w latach 2005-2016 potwierdzonej wydanymi świadectwami pochodzenia.
Analizując światowe trendy należy stwierdzić, że światowa produkcja energii elektrycznej coraz mocniej ukierunkowuje się na OZE. Poza oczywistymi powodami takimi jak chęć dbania o środowisko, spowodowana jest ogromnym rozwojem turbin wiatrowych, które jeszcze w 1990 r. miały 30 m. średnicy i wysokość ok. 55 m. przy mocy znamionowej 300 kW. Dzisiejsza największa turbina wiatrowa posiada średnica 164 m., wysokość 120 m. i mocy znamionowej 7 MW [Soliński B. i in., Kraków 2014]. Równolegle do rozwoju turbin wiatrowych w ostatnich latach można zaobserwować także ogromny rozwój sprawności paneli fotowoltaicznych z kilku procent sprawności konwersji w latach 90. XX wieku do ponad 20 procent w latach obecnych.
Innowacyjność i polityka energetyczna w przemyśle
Polska energetyka w ostatnich latach znacząco przyspieszyła proces zmian mających na celu dostosowanie jej do zachodnioeuropejskich standardów. Sam model zmian odbywa się dwutorowo na poziomie samych sieci elektroenergetycznych oraz rynku energii co przedstawia rysunek 8.
Do najbardziej perspektywicznych technologii w energetyce, które mogą stać się polską specjalnością należą wszelakie technologie zarządzania popytem związane z sektorem IT. Zarządzanie popytem na energię – Demand Side Response (DSR), ukierunkowuje odbiorców energii w ekonomiczne rozwiązanie problemu szczytowego obciążenia sieci. Konsumenci przenoszą swoje zapotrzebowanie na energie poza okresy szczytu, co generuje tzw. jednostki negawatów energii, która nie jest używana w danym czasie. Proces ten powoduje korzystny dla gospodarki transfer środków od małych odbiorców do odbiorców dużych. Zarządzanie popytem powoduje maksymalizacje potencjału istniejących elektrowni i pozwala uniknąć nowych inwestycji, prowadzi więc do oszczędności. Cały proces musi być kontrolowany i weryfikowany na bieżąco dzięki nowoczesnym technologiom informatycznym, które pozwalają przesyłać i analizować dane w sposób ciągły i automatyczny. Dodatkowo rozwój takiego rynku energii daje wielkie możliwości dla polskich firm, które mogą konkurować o klienta przez tworzenie ogromnej ilości rozwiązań na linii: cena energii – urządzenie. Najlepiej obrazującym tego przykładem jest zmywarka, która uruchomi proces zmywania tylko przy określonej niskiej cenie. Ta rewolucja na poziomie użytkowania najmniejszych urządzeń elektrycznych, jest szansą na wprowadzenie innowacji dla ogromnej ilości firm w Polsce, produkujących urządzenia elektryczne do codziennego użytku. Kolejną składową polskiego sektora energetycznego, która będzie musiała stać się bardziej innowacyjną, jest energetyka zawodowa. Zgodnie z dyrektywą UE Integrated Pollution Prevention and Control [Dyrektywa 96/61/WE, 1996] każda nowopowstała technologia wytwarzania energii elektrycznej, która została wdrożona, powinna spełniać wymóg BAT (Best Available Technology) – Najlepszej Dostępnej Techniki. Powoduje to, iż każdorazowa innowacja, która skutkuje zmniejszeniem wielkości emisji zanieczyszczeń, oddziałuje pośrednio na kolejne nowe inwestycje, które muszą spełnić wymóg BAT.
Rys. 8. Nowy model sektora energetycznego
Źródło: opracowanie własne na podstawie Kiciński J. Gmina, miejsce wdrożeń nowych ekologicznych technologii energetycznych. Gminne Miniklastry Energetyczne, Jabłonna 2016 – materiały niepublikowane.
Kolejną kluczową technologią, która dzięki wszelakim innowacjom rozwija się bardzo szybko, jest sama technologia odnawialnych źródeł energii. Sztandarowym przykładem tego rozwoju, jest zwiększanie sprawności paneli fotowoltaicznych, dzięki ciągłym pracom badawczym. Na podstawie rysunku 9, można stwierdzić, że efektywność laboratoryjna ogniw fotowoltaicznych, niezależnie od technologii, zwiększa się bardzo szybko. Dla przykładu najbardziej sprawna technologia ogniw monokrystalicznych, tylko w latach 2000 – 2015, zwiększyła swoją maksymalną sprawność laboratoryjną z 34% do 45%. Na podstawie rysunku 9 można stwierdzić że niezależnie od technologii ogniw, każda technologia zwiększyła swoją maksymalną sprawność laboratoryjną o kilkanaście procent na przestrzeni obecnego stulecia.
Rys. 9. Zmiany efektywność laboratoryjnej ogniw fotowoltaicznych od 1975 r.
Źródło: www.nrel.gov/ncpv/index.html?print, (data dostępu: 25.05.2016).
W przypadku ogniw fotowoltaicznych, prace badawcze trwają cały czas. Przykładem innowacyjności w samej technologii produkcji paneli fotowoltaicznych jest technologia budowy ogniw z perowskitów. Perowskity są świetnymi pochłaniaczami światła, a sprawność perowskitowych ogniw fotowoltaicznych stała się porównywalna ze sprawnością przemysłowych technologii fotowoltaicznych, jak np. Si, CdTe i CIGS. Największą innowacyjnością perowskitowych ogniw fotowoltaicznych jest możliwość nanoszenia ich na takie powierzchnie jak szkło, beton czy stal. Dzięki elastyczności, przezroczystości i niskiej wadze wiele przedmiotów, z naniesionymi powierzchniami perowskitowymi, będzie mogło produkować odnawialną energię [Biskupski J.,Wilk B., 2015]. Rozwijająca się technologia paneli fotowoltaicznych, bardzo mocno skorelowana jest ze spadkiem cen za instalacje komercyjne co przedstawia rysunek 10.
Rys. 10. Mediana ceny komercyjnych systemów fotowoltaicznych w zależności od mocy znamionowej.
Źródło: Photovoltaic System Pricing Trends, Historical, Recent, and Near-Term Projections 2014 Edition, SunShot U.S. Department of Energy, NREL/PR-6A20-62558, 2014.
Innowacyjność na poziomie gmin
Jednym z najważniejszych zadań, stawianych przed sektorem energetycznym, jest stworzenie inteligentnej sieć elektroenergetycznej, która w sposób efektywny ekonomicznie integruje zachowania i działania wszystkich przyłączonych do niej użytkowników – wytwórców, odbiorców i prowadzących obydwie te działalności, w celu zapewnienia funkcjonowania ekonomicznie efektywnego zrównoważonego systemu, charakteryzującego się wysokim poziomem jakości energii elektrycznej oraz niskim poziomem strat. Jednocześnie zapewniając pewność i bezpieczeństwo zasilania. Ta innowacyjność na rynku energii elektrycznej w Polsce, zapoczątkuje transformację energetyczną na poziomie regionalnym. Dzięki inteligentnej, zintegrowanej generacji prosumentów, zwiększy się zdolność bilansowania systemu elektroenergetycznego przy dużym udziale niespokojnej generacji OZE. Integracja z systemem elektroenergetycznym pojazdów elektrycznych oraz systemów ogrzewania i chłodzenia zwiększy poszanowanie dla energii. Inteligentne systemy magazynowania energii spowodują spadki ich cen. Inteligentny rynek i klienci spowodują rozwój programów zarządzania popytem energii. Dzięki temu możliwe będzie powstanie spółdzielni energetycznych oraz klastrów energetycznych, które będą mogły w sposób innowacyjny konkurować na rynku energii opierając swoją konkurencje na różnorodności form energii pierwotnej występującej na danym terenie.
Polskie przepisy regulujące działalność spółdzielni określają, iż członkami spółdzielni mogą być osoby fizyczne, a także osoby prawne. Nie ma zatem przeszkód, aby spółdzielnię tworzyły również jednostki samorządowe, np. gminy. W polskich realiach spółdzielnię można zawiązać także w celu budowy i eksploatacji źródła OZE, wytwarzającego energię przede wszystkim na potrzeby społeczności lokalnej. Instytucja spółdzielni energetycznej ma być instrumentem wspierającym energetykę prosumencką. Obecnie obowiązujące przepisy zakładają, iż spółdzielnia energetyczną mogą tworzyć przynajmniej trzy osoby, niezależnie od tego, czy są nimi osoby fizyczne czy prawne. Poza formalnościami związanymi z zawiązaniem spółdzielni, w celu rozpoczęcia działalności w zakresie wytarzania lub obrotu energią, konieczne jest także spełnienie wymogów przewidzianych dla przedsiębiorstw energetycznych. W Polsce w 2014 r. powstała pierwsza spółdzielnia energetyczna Nasza Energia. Jest to inicjatywa prywatno-samorządowa. Członkami założycielami są dwie firmy prywatne oraz cztery sąsiadujące ze sobą gminy; Sitno, Skierbieszów, Komarów-Osada, Łabunie. Każdy członek spółdzielni posiada część własności w infrastrukturze i partycypuje w zyskach. Ze względu na lokalny potencjał, jaki dostrzegli członkowie spółdzielni Nasza Energia, postawiono na inwestycje w biogazownie rolnicze. Budowany jest kompleks elektrowni biogazowych połączonych ze sobą autonomiczną siecią[http://nasza-energia.com/opis-projektu, (data dostępu: 25.05.2016)].
Lokalne mikroklastry energetyczne (LME) to z kolei porozumienie podmiotów które oferują usługi wytwarzania, dystrybucji, magazynowania i zaopatrzenia w energię i paliwa na obszarze lokalnym. Dzięki LME, zwiększa się bezpieczeństwo energetyczne całego kraju, a same LME zachowują opłacalności ekonomiczną, finansową dzięki kompleksowemu systemowi wsparcia. Mikroklastry energetyczne wykorzystują wszystkie dostępne źródła energii w zależności od zasobów energii na terenie danego mikroklastra. Nadwyżki wyprodukowanej energii elektrycznej, chłodu lub ciepła są magazynowane w magazynach BTS (Build to Suit). Magazyny BTS są projektowane i budowane według indywidualnych preferencji i na potrzeby dedykowanego odbiorcy. Podstawą funkcjonowania LME jest rozbudowany system BMS (Building Managment Systems). Słowo rozbudowany jest kluczowe, gdyż system nie funkcjonuje na obszarze budynku tylko na obszarze o wiele większym. System spełnia rolę zaawansowanego narzędzia, którego celem jest efektywne sterowanie instalacjami wchodzącymi w skład LME. Głównym zadaniem systemu jest minimalizacja kosztów, przy jednoczesnym zwiększeniu funkcjonalności i bezpieczeństwa energetycznego. Aby było to możliwe system: monitoruje lokalne sieci, estymuje możliwe zapotrzebowanie na energię oraz tworzy algorytmy zarządzania systemem. System ten nazywany jest też często Mikro Smart Grid’em. Przykładem LME jest Przywidzki Gminny mini Klaster Energetyczny [http://www.przywidz.pl/aktualnosci/2199-przywidzki-gminny-mini-klaster-energetyczny, (data dostępu: 25.05.2016)] . Porozumienie z 5.05.2016 o przystąpieniu do mikroklastra w Przywidzu podpisały:
- gminy Przywidz,
- Pomorskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego,
- Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku,
- Oddział regionalny ogólnokrajowego banku z Gdańska,
- Instytut Maszyn Przepływowych Polskiej Akademii Nauk, jako patronat honorowy.
Do współpracy w ramach działalności klastra zgłosili się przedsiębiorstwa:
- produkujące pionowe turbiny wiatrowe,
- produkujące kontenerowe mikrobiogazowie,
- instalujące panele fotowoltaiczne,
- projektujące i produkujące agregaty ko generacyjne,
- produkujące systemy zarządzania energia.
Wytworzona w wybudowanych z inicjatywy klastra energia, wykorzystywana będzie przez obiekty samorządowe i mieszkańców z terenu gminy w lokalnej sieci. Dodatkowym elementem działalności klastra będzie umożliwienie jednostkom naukowo-badawczym prowadzenia badań nad doskonaleniem wytwarzania oraz wykorzystywania energii ze źródeł odnawialnych.
Efekty zastosowania innowacyjnych technologii
Do najkorzystniejszych efektów ekonomicznych zastosowania innowacyjnych technologii w energetyce z uwzględnieniem OZE, należy przede wszystkim spadek cen energii. Sztandarowym przykładem takiego efektu są Niemcy. Docelowo Niemcy planują do 2050 r. produkować 80% swojej energii elektrycznej z OZE. Tylko porównując 2011 z 2014 ceny energii w Niemczech spadły o 17,1 €/MWh (rys.11), obserwuje się także tzw. „efekt PV” czyli spadek ceny energii o dodatkowe 4,3 €/MWh widoczny w godzinach od 9.00 do 16.00, powodem takiego stanu rzeczy jest stała produkcja energii przez panele fotowoltaiczne.
Rys. 11. Wpływ OZE na średnią ceny na giełdzie energii w Niemczech w 2011 i 2014.
Źródło: Recent Facts about Photovoltaics in Germany, Fraunhofer ISE, April 22, 2016.
Kolejnym bardzo ważnym efektem rozwoju OZE jest zwiększenie zatrudnienia w sektorze. Jeszcze raz wracając do przykładu Niemiec (rys.12), zatrudnienie w sektorze OZE w latach od 2004 do 2014 wzrosło z 160 tysięcy pracowników do 355 tysięcy pracowników. Takie technologie jak energetyka wiatrowa czy fotowoltaika znacząco wpływają na strukturę zatrudnienia w Niemczech.
Rys. 12. Zatrudnienie w sektorze OZE w Niemczech.
Źródło: Recent Facts about Photovoltaics in Germany, Fraunhofer ISE, April 22, 2016.
Podstawowym efektem produkcji energii elektrycznej z OZE jest polepszenie się stanu środowiska. OZE wprowadzają wiele aspektów środowiskowych, zarówno w ujęciu lokalnym jak i regionalnym. Korzystny wpływ stosowania odnawialnych źródeł energii można rozpatrywać w takich aspektach jak: ciągły zrównoważony rozwój, ochrona i poszanowanie środowiska naturalnego oraz wykorzystywanie ciągłego i niewyczerpalnego źródła energii, która pozyskiwana jest w sposób technologicznie najmniej inwazyjny dla środowiska.
Podsumowanie
Jak przedstawiono w powyższym artykule, rozwój rozproszonej energetyki odnawialnej jest szansą wzrostu innowacyjności gospodarki. Wprowadzenie odnawialnych źródeł energii do systemu elektroenergetycznego, samo w sobie, wymusza zastosowanie innowacyjnych rozwiązań w dziedzinie zarządzania i sterowania siecią. Stały postęp technologiczny, połączony ze spadkiem cen dostępnych rozwiązań w dziedzinie OZE, także przyczyniają się do rozpowszechnienia coraz to nowych rozwiązań sprzętowych. Dodatkowo wprowadzane innowacje przyczyniają się do wzrostu sprawności urządzeń wytwórczych, a tym samy do spadku cen energii, czyniąc w ten sposób energetykę odnawialną atrakcyjną alternatywą dla konwencjonalnych źródeł energii, nie tylko w aspekcie ekologicznym ale także ekonomicznym.
Bibliografia
- Oslo M., Manual Guidelines for collecting and interpreting innovation data – third edition, OECD & Eurostat, 2005, s. 29 i 46, http://ec.europa.eu/eurostat/documents/3859598 /5889925/OSLO-EN.PDF (data dostępu: 25.05.2013).
- Kiciński M., Wiedźmin, czyli historia polskiego sukcesu, „Instytut Idei” nr 3, Instytut Obywatelski, Warszawa 2013, s. 11.
- Hybrydowy, wiatrowo-słoneczny system wytwarzania energii elektrycznej, red. Soliński B., aut: Grabowski Ł., Kołodziej J., Małek A., Marszałek K., Matusik M., Ostrowski J., Soliński I., Stapiński T., Turoń K., Agencja Reklamowa TOP – Drukarnia Cyfrowa, Kraków 2014. ISBN: 978-83-63179-18-2.
- Biskupski J.,Wilk B., Biodegradable perovskites cells and their impact on the environment, Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, ISSN 1733-4381, vol. 17, issue 2 (2015), p. 123-130
- Integrated Pollution Prevention and Control, Dyrektywa Unii Europejskiej nr 96/61/WE z 24.09.1996.
- Photovoltaic System Pricing Trends, Historical, Recent, and Near-Term Projections 2014 Edition, SunShot U.S. Department of Energy, NREL/PR-6A20-62558, 2014.
- EU Energy in figures 2015, ec.europa.eu/energy/sites/ener/files/documents/ PocketBook_ENERGY_2015%20PDF%20final.pdf (data dostępu: 25.05.2016).
- Recent Facts about Photovoltaics in Germany, Fraunhofer ISE, April 22, 2016.
- http://nasza-energia.com/opis-projektu, (data dostępu: 25.05.2016).
- Electricity production and supply statistics, dane Eurostst’u, http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Electricity_production_and_ supply_statistics (data dostępu: 25.05.2016).
- Miesięczne raporty z funkcjonowania Krajowego Systemu Elektroenergetycznego i Rynku Bilansującego (Dane operatywne), http://www.pse.pl/index.php?modul=8&id_rap=212, (data dostępu: 25.05.2016).
- Ilość energii elektrycznej wytworzonej z OZE w latach 2005-2016 potwierdzonej wydanymi świadectwami pochodzenia, http://www.ure.gov.pl/pl/rynki-energii/energia-elektryczna/odnawialne-zrodla-ener/potencjal-krajowy-oze/5755,Ilosc-energii-elektrycznej-wytworzonej-z-OZE-w-latach-2005-2016-potwierdzonej-wy.html, (data dostępu: 25.05.2016).
- Kiciński J. Gmina, miejsce wdrożeń nowych ekologicznych technologii energetycznych. Gminne Miniklastry Energetyczne, Jabłonna 2016 – materiały niepublikowane.
- http://www.nrel.gov/ncpv/index.html?print, (data dostępu: 25.05.2016).
- http://www.przywidz.pl/aktualnosci/2199-przywidzki-gminny-mini-klaster-energetyczny, (data dostępu: 25.05.2016)
